Kto dziedziczy spadek, gdy brak testamentu?

Dziedziczenie ustawowe następuje w sytuacjach, gdy spadkodawca nie pozostawił testamentu lub gdy testament okazał się nieważny bądź nie obejmuje całego majątku. Wówczas zastosowanie mają przepisy Kodeksu cywilnego, które określają, kto i w jakiej kolejności nabywa prawa do spadku. Dziedziczenie ustawowe ma więc charakter subsydiarny względem dziedziczenia testamentowego. Podstawowym celem ustawowych reguł jest zapewnienie, by majątek po zmarłym trafił do osób z nim najbliżej spokrewnionych. Ustawodawca zakłada, że zwykle to właśnie osoby bliskie emocjonalnie i materialnie są naturalnymi spadkobiercami. Dziedziczenie odbywa się według określonych „grup” spadkobierców, ułożonych w kolejności wynikającej z ustawy.

Kolejność dziedziczenia według Kodeksu cywilnego

Zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego, pierwszą grupę spadkobierców ustawowych stanowią dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek. W przypadku braku zstępnych (czyli dzieci, wnuków itd.), do dziedziczenia zostają powołani kolejni krewni – najpierw rodzice, a w dalszej kolejności rodzeństwo spadkodawcy i ich zstępni.

Jeśli nie istnieją również przedstawiciele drugiej grupy, do dziedziczenia przystępują dziadkowie zmarłego, a gdy i oni nie żyją – ich zstępni. Ostateczną grupą ustawowych spadkobierców są pasierbowie oraz gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy lub Skarb Państwa. Kolejność dziedziczenia ma fundamentalne znaczenie w sytuacjach spornych oraz wówczas, gdy nie jest znane najbliższe otoczenie zmarłego.

Dziedziczenie przez małżonka i dzieci

W przypadku, gdy zmarły pozostawił małżonka oraz dzieci, dziedziczenie następuje w pierwszej kolejności pomiędzy nimi. Zarówno małżonek, jak i dzieci dziedziczą w częściach równych, z tym że udział małżonka nie może być mniejszy niż jedna czwarta całego spadku. W sytuacji, gdy małżonek jest jedynym członkiem pierwszej grupy spadkowej (np. zmarły nie miał dzieci), może on dziedziczyć razem z rodzicami zmarłego.

Warto podkreślić, że udział małżonka w spadku ustawowym nie jest uzależniony od długości trwania małżeństwa, lecz od faktu, czy związek formalnie istniał w chwili śmierci. Separacja prawna, rozwód lub unieważnienie małżeństwa skutkują brakiem prawa do dziedziczenia. Dzieci zmarłego dziedziczą w równych częściach niezależnie od pochodzenia – zarówno z małżeństwa, jak i spoza związku małżeńskiego lub przysposobione.

Spadkobiercy dalszego stopnia

Jeśli spadkodawca nie miał dzieci ani małżonka, spadek przypada jego rodzicom. W przypadku, gdy jedno z rodziców nie żyje, jego część przypada rodzeństwu zmarłego lub – gdy i rodzeństwo nie żyje – jego zstępnym (np. dzieciom rodzeństwa). Kodeks cywilny dokładnie reguluje zasady przechodzenia udziałów między krewnymi. W dalszej kolejności do spadku powoływani są dziadkowie oraz ich zstępni – czyli ciocie, wujowie czy kuzynostwo zmarłego. Na tym etapie liczba spadkobierców często bywa większa, a udziały dzielone są na mniejsze części. Jeżeli nawet dziadkowie nie pozostawili żyjących zstępnych, prawo spadkowe kieruje uwagę na pasierbów zmarłego, zakładając, że doszło do wytworzenia szczególnej relacji rodzinnej.

Co dzieje się, gdy brak spadkobierców?

W wyjątkowych przypadkach, gdy spadkodawca nie pozostawił żadnych spadkobierców ustawowych ani testamentowych, a także nie ma osób, które dziedziczyłyby jako spadkobiercy dalszego stopnia, spadek przechodzi na jednostkę samorządu terytorialnego — gminę ostatniego miejsca zamieszkania. W przypadku, gdy nie można ustalić takiej gminy, majątek przypada Skarbowi Państwa.

Ten mechanizm ma na celu zapobieganie sytuacjom, w których majątek po zmarłym pozostaje bezpański. Przepisy prawa cywilnego zabezpieczają także interesy państwa w sytuacjach, gdzie nie da się ustalić żadnych spadkobierców. Należy przy tym pamiętać, że nabycie spadku przez gminę lub Skarb Państwa ma charakter wyjątkowy i następuje dopiero wtedy, gdy zostały wyczerpane wszystkie inne możliwości dziedziczenia.

Artykuł powstał przy współpracy z www.prawnik-katowice.pl.